अलिखित नियम र समानतामा बाधा
अलिखित नियमहरू, जसलाई हामी सामाजिक मान्यता वा परम्परा पनि भन्छौं। अलिखित नियमहरूले हाम्रो समाजमा मात्र होइन, सम्पूर्ण विश्व समुदायमा गहिरो रूपले जरा गाडेका छन्। यी नियमहरूले हाम्रो दैनिक जीवन, व्यवहार, र निर्णयहरूमा ठूलो प्रभाव पार्छन्। यी नियमहरू प्रायः लेखिएका हुँदैनन्, तर मानिसहरूको व्यवहार र सोचमा गहिरो प्रभाव पार्छन्। यस्ता नियमहरूले विभिन्न प्रकारका भेदभावलाई कायम राख्न सक्छन्, जसले समानतामा बाधा पुर्याउँछ।
जातीय भेदभाव
केही समाजमा जातीय आधारमा भेदभाव गर्ने परम्परा छ। यो अलिखित नियमले जातीय अल्पसंख्यकहरूलाई अवसरबाट वञ्चित गराउँछ । उनीहरूको सामाजिक र आर्थिक उन्नतिमा बाधा पुर्याउँछ। उदाहरणका लागि, केही जातीय समूहहरूलाई शिक्षा, रोजगार, र आवासमा भेदभाव गरिन्छ। यसले उनीहरूको जीवनस्तरमा प्रतिकूल प्रभाव पार्छ र समाजमा असमानता कायम रहन्छ। उदाहरणका लागि २०२० मा गरिएको एक अध्ययनले देखाएको छ, संयुक्त राज्य अमेरिकामा, अफ्रिकी अमेरिकीहरूलाई आवासीय क्षेत्रमा भेदभाव गरिन्छ, जसले उनीहरूको आर्थिक उन्नतिमा बाधा पुर्याउँछ। यो अध्ययनले देखाएको छ कि अफ्रिकी अमेरिकी परिवारहरूको औसत सम्पत्ति श्वेत परिवारहरूको तुलनामा केवल १० प्रतिशत छ।
नेपाली समाज र नेपालमा पनि जातीय भेदभावको समस्या गम्भीर छ। विशेष गरी दलित समुदायले विभिन्न क्षेत्रमा भेदभावको सामना गर्नुपर्छ। उदाहरणका लागि, दलितहरूलाई अझै पनि शिक्षा, रोजगार, र आवासमा भेदभाव गरिन्छ। २०२२ मा गरिएको एक अध्ययनले देखाएको छ कि नेपालमा दलितहरूलाई अझै पनि छुवाछूत र भेदभावको सामना गर्नुपर्छ। यसरी जातीय भेदभावले दलितहरूको सामाजिक र आर्थिक उन्नतिमा बाधा पुर्याउँछ । उनीहरूको जीवनस्तरमा प्रतिकूल प्रभाव पार्छ।
लैंगिक भेदभाव
धेरै समाजमा महिलाहरूलाई घरको काममा सीमित राख्ने र पुरुषहरूलाई बाहिर काम गर्ने मान्यता छ। यो अलिखित नियमले महिलाहरूको शिक्षा, रोजगार, र व्यक्तिगत विकासमा बाधा पुर्याउँछ। उदाहरणका लागि, महिलाहरूलाई विज्ञान, प्रविधि, इन्जिनियरिङ, र राजनीति जस्ता क्षेत्रहरूमा कम प्रतिनिधित्व गरिन्छ। यसले महिलाहरूको आर्थिक स्वतन्त्रता र समाजमा उनीहरूको भूमिका सीमित गर्दछ। उदाहरण: आ इ पियु- यु एन (इपु-उण्) महिला राजनीतिमा महिलाको नक्सा अध्ययनले के देखाएको छ भने राजनीति क्षेत्रमा महिलाहरूको प्रतिनिधित्व केवल २६ दशमलव पाँच प्रतिशत संसदीय सिटहरू ओगटेका छन्। कार्यकारी पदहरूको सन्दर्भमा, महिलाहरूले २२ दशमलव आठ प्रतिशत क्याबिनेट मन्त्रीहरूको प्रतिनिधित्व गर्छन्। यी संख्याहरूले पहिलाको तुलनामा केहि प्रगति देखाउँछन्। तर राजनीतिमा लैंगिक समानता अझै पनि हासिल गर्न बाँकी छ, जसले उनीहरूको ब्यक्तित्व विकासमा बाधा पुर्याउँछ। यसले महिलाहरूलाई उच्च तलब र प्रतिष्ठित पदहरूमा पुग्न कठिन बनाउँछ।
धार्मिक भेदभाव
धार्मिक मान्यताहरूको आधारमा हुने भेदभाव पनि अलिखित नियमहरूको एक उदाहरण हो। यसले धार्मिक अल्पसंख्यकहरूलाई समाजमा समान अवसर प्राप्त गर्नबाट रोक्छ। उदाहरणका लागि, केही समाजमा धार्मिक अल्पसंख्यकहरूलाई सार्वजनिक स्थानहरूमा भेदभाव गरिन्छ, जसले उनीहरूको सामाजिक सहभागिता र आत्मसम्मानमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ। उदाहरण: भारतमा, केही मुस्लिम समुदायहरूलाई रोजगार र शिक्षा क्षेत्रमा भेदभाव गरिन्छ। एक अध्ययनले देखाएको छ कि मुस्लिम समुदायको साक्षरता दर राष्ट्रिय औसतभन्दा कम छ, जसले उनीहरूको सामाजिक र आर्थिक उन्नतिमा बाधा पुर्याउँछ।
समाधानका उपायहरू:
शिक्षा र सचेतना- अलिखित नियमहरूको प्रभावलाई कम गर्न शिक्षा र सचेतना महत्त्वपूर्ण छ। विद्यालय र कलेजहरूमा विविधता र समावेशीकरणको महत्वबारे शिक्षा दिनु आवश्यक छ। यसले नयाँ पुस्तालाई समानताको मूल्य बुझ्न र व्यवहारमा लागू गर्न मद्दत गर्छ। उदाहरणका लागि, पाठ्यक्रममा विविधता र समावेशीकरणका विषयहरू समावेश गर्न सकिन्छ जसले विद्यार्थीहरूलाई विभिन्न संस्कृतिहरू र परम्पराहरूको सम्मान गर्न सिकाउँछ। उदाहरण: फिनल्यान्डमा, विद्यालयहरूले विविधता र समावेशीकरणका विषयहरूलाई पाठ्यक्रममा समावेश गरेका छन्, जसले विद्यार्थीहरूलाई विभिन्न संस्कृतिहरू र परम्पराहरूको सम्मान गर्न सिकाउँछ। यसले समाजमा समानताको भावना बढाउँछ।
नीतिगत सुधार – सरकार र संस्थाहरूले नीतिगत सुधारमार्फत अलिखित नियमहरूको प्रभावलाई कम गर्न सक्छन्। उदाहरणका लागि, लैंगिक समानताको लागि कार्यस्थलमा समान अवसर र तलबको व्यवस्था गर्नु, जातीय भेदभावविरुद्ध कडा कानूनी प्रावधानहरू लागू गर्नु, र धार्मिक सहिष्णुताको प्रवर्द्धन गर्नु। यसले समाजमा समानता र न्यायको भावना बढाउँछ। उदाहरण: नर्वेमा, सरकारले कार्यस्थलमा लैंगिक समानताको लागि कडा कानूनी प्रावधानहरू लागू गरेको छ। यसले महिलाहरूलाई उच्च पदहरूमा पुग्न मद्दत गरेको छ र समाजमा लैंगिक समानताको भावना बढाएको छ।
नेदरल्यान्ड्समा लैंगिक भेदभावको एक राम्रो उदाहरण भनेको महिलाहरूको श्रम बजारमा सहभागिता हो। नेदरल्यान्ड्सले महिलाहरूलाई श्रम बजारमा समान अवसर प्रदान गर्न विभिन्न नीतिहरू लागू गरेको छ। उदाहरणका लागि, नेदरल्यान्ड्स सरकारले गर्भावस्था भेदभाव र श्रम बजार भेदभाव विरुद्ध कार्य योजना लागू गरेको छ। यसका साथै, नेदरल्यान्ड्सले महिलाहरूलाई विज्ञान, प्रविधि, इन्जिनियरिङ र गणित क्षेत्रमा प्रोत्साहित गर्न विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेको छ। यी प्रयासहरूले महिलाहरूलाई उच्च तलब र प्रतिष्ठित पदहरूमा पुग्न मद्दत पुर्याएको छ।
सामाजिक एकता-विविधता र समावेशीकरणले समाजमा एकताको भावना बढाउँछ। यसले विभिन्न समूहहरूबीचको संवाद र सहकार्यलाई प्रोत्साहित गर्छ, जसले समाजमा शान्ति र स्थिरता कायम राख्न मद्दत गर्छ। उदाहरण: क्यानडामा, विविधता र समावेशीकरणको प्रवर्द्धनले विभिन्न समुदायहरूबीचको संवाद र सहकार्यलाई प्रोत्साहित गरेको छ। यसले समाजमा शान्ति र स्थिरता कायम राख्न मद्दत गरेको छ। निश्चित रूपमा ! नेदरल्यान्ड्समा विविधता र समावेशीकरणको एक उत्कृष्ट उदाहरण उच्च शिक्षा र अनुसन्धान क्षेत्रमा देख्न सकिन्छ। नेदरल्यान्ड्स सरकारले २०२५ सम्मका लागि एक राष्ट्रिय कार्य योजना तयार गरेको छ जसले उच्च शिक्षा र अनुसन्धानमा विविधता र समावेशीकरणलाई प्रोत्साहित गर्छ। यस योजनाले विभिन्न पृष्ठभूमिका व्यक्तिहरूलाई समान अवसर प्रदान गर्न र उनीहरूको प्रतिभा पूर्ण रूपमा उपयोग गर्न मद्दत पुर्याउँछ। यसले समाजमा शान्ति र स्थिरता कायम राख्न मद्दत गर्दछ।
वैज्ञानिक अनुसन्धान र प्रविधि- वैज्ञानिक अनुसन्धान र प्रविधिको प्रयोगले पनि अलिखित नियमहरूको प्रभावलाई कम गर्न मद्दत गर्न सक्छ। उदाहरणका लागि, विविधता र समावेशीकरणको महत्वबारे अनुसन्धान गर्न र तिनका परिणामहरूलाई समाजमा लागू गर्न प्रविधिको प्रयोग गर्न सकिन्छ। यसले समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन मद्दत गर्छ। प्रविधिको प्रयोगले विभिन्न समूहहरूबीचको संवादलाई सहज बनाउँछ र उनीहरूको अनुभवहरूलाई साझा गर्न मद्दत गर्छ। उदाहरण: संयुक्त राज्य अमेरिकामा, विविधता र समावेशीकरणको महत्वबारे अनुसन्धान गर्न र तिनका परिणामहरूलाई समाजमा लागू गर्न प्रविधिको प्रयोग गरिएको छ। यसले समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन मद्दत गरेको छ।
सामाजिक अभियानहरू- सामाजिक अभियानहरू मार्फत अलिखित नियमहरूको प्रभावबारे जनचेतना फैलाउन सकिन्छ। यसले समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन मद्दत गर्छ। उदाहरणका लागि, लैंगिक समानताको लागि अभियानहरू, जातीय भेदभावविरुद्ध अभियानहरू, र धार्मिक सहिष्णुताको प्रवर्द्धन गर्ने अभियानहरू। यस्ता अभियानहरूले समाजमा समानताको भावना बढाउँछन् र भेदभावलाई कम गर्न मद्दत गर्छन्। उदाहरण: भारतमा, “बेटी बचाओ, बेटी पढाओ” अभियानले लैंगिक समानताको प्रवर्द्धन गर्न मद्दत गरेको छ। यस अभियानले महिलाहरूको शिक्षा र स्वास्थ्यमा सुधार ल्याएको छ।
विविधता र समावेशीकरणको महत्त्व- विविधता र समावेशीकरणले समाजलाई समृद्ध र समान बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। विविधता भनेको विभिन्न पृष्ठभूमि, अनुभव, र दृष्टिकोण भएका मानिसहरूको उपस्थिति हो। समावेशीकरण भनेको ती विविधताहरूलाई स्वीकार गर्ने र सम्मान गर्ने प्रक्रिया हो। विविधता र समावेशीकरणले समाजमा निम्नलिखित फाइदाहरू ल्याउँछ।
नवीनता र सृजनशीलता- विविधता र समावेशीकरणले विभिन्न दृष्टिकोण र विचारहरूलाई प्रोत्साहित गर्छ, जसले नवीनता र सृजनशीलतालाई बढावा दिन्छ। उदाहरणका लागि, विभिन्न पृष्ठभूमिका मानिसहरू मिलेर काम गर्दा नयाँ र प्रभावकारी समाधानहरू पत्ता लगाउन सकिन्छ। उदाहरण: एक बहुराष्ट्रिय कम्पनीले विभिन्न पृष्ठभूमिका कर्मचारीहरूलाई समावेश गरेर नयाँ उत्पादन विकासमा सफलता प्राप्त गरेको छ। यसले कम्पनीलाई प्रतिस्पर्धी बजारमा अग्रणी स्थानमा राख्न मद्दत गरेको छ।
आर्थिक विकास- विविधता र समावेशीकरणले आर्थिक विकासमा पनि योगदान पुर्याउँछ। उदाहरणका लागि, विभिन्न पृष्ठभूमिका मानिसहरूलाई समान अवसर प्रदान गर्दा उनीहरूको प्रतिभा र क्षमताको पूर्ण उपयोग गर्न सकिन्छ, जसले समाजको समग्र उत्पादकत्व र समृद्धिलाई बढाउँछ। उदाहरण: एक अध्ययनले देखाएको छ कि विविधता र समावेशीकरणलाई प्रवर्द्धन गर्ने कम्पनीहरूले उच्च उत्पादकता र मुनाफा प्राप्त गर्छन्। यसले कम्पनीहरूको आर्थिक विकासमा योगदान पुर्याउँछ।
निष्कर्ष
अलिखित नियमहरू समाजमा गहिरो रूपमा जरा गाडेका हुन्छन् । तिनले समानतामा बाधा पुर्याउँछन्। यस्ता नियमहरूको प्रभावलाई कम गर्न शिक्षा, नीतिगत सुधार, वैज्ञानिक अनुसन्धान, र सामाजिक अभियानहरू महत्त्वपूर्ण छन्। विविधता र समावेशीकरणको प्रवर्द्धनले समाजलाई समृद्ध र समान बनाउन मद्दत गर्छ। यसले समाजमा नवीनता, सृजनशीलता, सामाजिक एकता, र आर्थिक विकासलाई बढावा दिन्छ।
र अन्त्यमा,
समानताको सपना, हामी सबैले देखौं,
अलिखित नियमहरू, अब हामीले तोडौं।
विविधता र समावेशीकरण, हाम्रो समाजको गहना,
नवीनता र सृजनशीलता, हाम्रो भविष्यको सपना।
(नेपाली मूलका डच नागरिक मैनाली नेदरल्याण्ड्सको द हेग युनिभर्सिटी अफ एप्लाइड साइन्सेसमा सहप्राध्यापक र डेल्फ्ट युनिभर्सिटी अफ टेक्नोलोजीमा प्राध्यापन र अनुसन्धानकर्ताको रूपमा कार्यरत छन्। नेदरल्याण्ड्सको नेपाली भाषी इन्जिनियर्स एसोसिएसनका संस्थापक अध्यक्ष तथा अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली कलाकार समाजको विश्व संजालका सल्लाहकार पनि हुन्। )
