रूसी ईन्धन निर्भरता रोक्न ईयूलाई नवीकरणीय ऊर्जाको खाँचो, तर चीनमा निर्भर

युक्रेनमाथि रुसले आक्रमण गर्नु अघिसम्म युरोपेली मुलुकहरु रुसी जिवाश्म इन्धनमा कति निर्भर छन् भन्ने जानकारि अधिकांशमा थिएन । तर त्यो आक्रमणले रुसी जीवाश्म ईन्धनमा युरोपेली संघको निर्भरतालाई उजागर गरिदियो । युरोपेली मुलुकहरुले रुसमाथि प्रतिबन्ध लगाउन थाले लगत्तै ईयुमा नवीकरणीय ऊर्जाको बहस तिब्र बन्यो । रुसी उर्जामै ढुक्कले बसिरहेको ईयुको संक्रमणको गतिलाई बढाइदियो ।

अहिले युरोपेली युनियनले रुसमाथिको इन्धन निर्भरतालाई पुरै हटाउने त भनेको छ । नविकरणिय उर्जालाई त्यसको बिकल्पको रुपमा अघि सारिएको छ । तर नविकरणिय उज्राको स्रोत के हो ? मूलत, सौर्य र हावा । यसमा कुनैपनि देशको एकाधिकार, एकल पहुँच छैन । यो नभै नविकरणिय उर्जामा आत्मनिर्भर बन्ने कुरो उति भरपर्दो हुन्न । बाहिर धेरै चर्चा नभएपनि ईयु नविकरणिय उर्जाको आफ्नो शक्ति कब्जा गर्न प्रविधिको लागि चीनमा अत्यधिक निर्भर छ।

सन् २०१० देखि वार्षिक रूपमा उत्पादित फोटोभोल्टिक मोड्युल (फोटोभोल्टिक मोड्युल भनेको प्रकाशलाई बिजुलीमा रूपान्तरण गर्न प्रयोग गरिने उपकरण हो जसमा फोटोसेन्सिटिभ सामग्री (जस्तै सिलिकन), तार वा सर्किटरी हुन्छ जसले कोषहरूबाट ऊर्जालाई मोड्युलबाट बाहिर निकाल्छ र सौर्य कोशिकाहरूलाई सुरक्षा गर्ने तहहरू समावेश गर्दछ) हरूको विश्वको आपूर्तिको ८० प्रतिशत भन्दा बढी एशियामा निर्माण गरिएको छ । फ्राउनहोफर इन्स्टिच्युट फर सोअलर इनर्जी सिस्टमको अनुसार २०२० मा मोड्युल उत्पादनको ६७ प्रतिशत चीनले मात्रै आपूर्ति गरेको थियो ।

वास्तवमा विश्वका १० ठूला सौर्य प्यानल कम्पनी र निर्माताहरू मध्ये आठ वटा चिनियाँ छन् । क्यानाडाली सोलार र अमेरिकी कम्पनी फर्स्ट सोलार क्रमशः आठौं र १० औं स्थानमा छन् ।

हावामा युरोपेली कम्पनीहरूले अझै पनि डेनमार्कको भेस्टास र स्पेनिस-जर्मन सिमेन्स गेमासँग निर्भर गरेका छन् । जर्मनीको नर्डेक्स विश्वभरको आठौं ठूलो उत्पादकको स्थानमा छ ।

तर चीनले पनि द्रुत गतीमा आफ्नो छ वटा कम्पनीलाई शीर्ष दसमा समावेश गरेको छ ।

‘हामी चीनमा निर्भर रहन सक्दैनौं’

नवीकरणीय क्षेत्रमाथि बेइजिङको नियन्त्रण अहिले सम्पूर्ण आपूर्ति शृङ्खलामा महसुस गरिएको छ। वायु टर्बाइन निर्माण गर्न आवश्यक पर्ने ८० प्रतिशत साधन वा उपकरणहरु चीनमा उत्पादन गरिन्छ र ९७ प्रतिशत सिलिकन वेफरहरू सौर्य प्यानल निर्माण गर्न आवश्यक हुन्छ ।

सोलार फोटोभोल्टिक आपूर्ति श्रृंखलाको प्रमुख कच्चा पदार्थ पोलिसिलिकन हो । यसको विश्व उत्पादनको ४५ प्रतिशत उत्पादन उत्तर-पश्चिम चीनको क्षेत्र सिनजियाङमा हुन्छ जहाँ चिनियाँ शासनमाथि अमेरिकी सरकारले नरसंहार गरेको आरोप लगाइएको छ । उइगर मुस्लिम अल्पसंख्यकमाथि ।

नवीकरणीय प्रविधिहरूमा जाने दुर्लभ पृथ्वीका खनिजहरू सहित अन्य कच्चा पदार्थहरूमा पनि चीन प्रमुख खेलाडी हो । गत वर्ष बजारमा आएका लिथियम आयन ब्याट्रीमध्ये ७० प्रतिशतभन्दा बढी चीनमा उत्पादन भएका थिए ।

“जसरि भूराजनीतिक वातावरण परिवर्तन हुँदैछ यी निर्भरताहरूले अब वास्तविक जोखिमहरू सिर्जना गरिरहेको छ” एसिया कार्यक्रमका निर्देशक र युरोपियन काउन्सिल फर फरेन रिलेसन्स (ईसीएफआर) का वरिष्ठ नीति फेलो डा जानका ओर्टेलले युरोन्यूजलाई भनिन् ।

“हामी धेरै प्रकारको व्यवहार्य उद्योगहरू र सबैभन्दा व्यवहार्य संजालकहरू जस्तै दूरसंचार र हाम्रो ऊर्जा पूर्वाधारहरूमा चीनमा निर्भर रहन सक्दैनौं जुन भविष्यमा अविश्वसनीय रूपमा जडान हुन गइरहेको छ । त्यो धेरै डिजिटलाइज्ड हुनेछ । धेरै प्रकारको सफ्टवेयरद्वारा संचालित भएर जहाँ जोखिम मात्र बढी हुन्छ’ उनले थपिन्।

चीनबाट ‘दुर्भावनापूर्ण व्यवहार’

तर ईयूले अहिलेसम्म चीनसँगको कुनै पनि ठूलो व्यापारिक झगडाबाट बच्न खोजेको छ।

सन् २०१२ मा युरोपेली आयोगले युरोपेली सौर्य उत्पादकहरूको याचिका (पिटिसन) पछ्याउँदै चिनियाँ सौर्य प्यानलहरूमा एन्टी-डम्पिङ र एन्टि-सब्सिडी अनुसन्धान सुरु गर्‍यो जसले स्थानीय रूपमा उत्पादित बराबरको तुलनामा महत्त्वपूर्ण छुटमा युरोपेली बजारलाई डुबाउन थालेको थियो ।

चीनले ईयु वाइन आयातमा आफ्नै एन्टी-डम्पिङ र एन्टि-सब्सिडी अनुसन्धान सुरु गरेर बदला लियो। बिलासी कारहरूमा पनि यस्तै अनुसन्धान गर्न सकिने संकेत दियो । सन् २०१३ मा चिनियाँ उत्पादनहरूको न्यूनतम मूल्य स्थापना गर्ने सम्झौता भएको थियो। युरोपेली पेशेवरहरूले यो सम्झौतालाई ईयु अधिकारीहरूबाट “समर्पण” र आफ्नै उद्योगलाई जोगाउन असफल भएको निचोड निकाले ।

बर्लिनमा रहेको जलवायु थिंक ट्याङ्क ई ३ जि का वरिष्ठ नीति सल्लाहकार मारिया पास्तुखोभाले भनिन् “त्यसपछि हामीले राजनीतिक ब्ल्याकमेल गर्ने धेरै घटनाहरू भएका छन्, जसमा चीनले अन्य देशहरूलाई दबाब दिन आफ्नो आर्थिक प्रभावको फाइदा उठाइरहेको छ ।

उनले सन् २०१० मा माछा मार्ने ट्रलर विवादमा जापानमा पृथ्वीको सबै दूर्लभ निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाउने बेइजिङको निर्णय वा ईयु सदस्य राष्ट्रले डि-फ्याक्टो ताइवानी दूतावास खोल्ने अनुमति दिएपछि लिथुआनियाली उत्पादनहरूको भन्सार हटाउन अस्वीकार गरेको उल्लेख गरिन् । चिनियाँ राज्यद्वारा प्रायोजित ह्याकरहरूले दुई देशको विवादित सीमा क्षेत्रमा झडपलाई लिएर भारतीय पावर ग्रिड विरुद्ध साइबर हमला गरेको पनि आशंका गरिएको छ ।

“त्यसैले चीनको पक्षबाट देशहरूसँग राजनीतिक द्वन्द्वमा जोडिएको केही द्वेषपूर्ण व्यवहार भएको छ” पास्तुखोवाले जोड दिईन् ।

अनुदान र स्केलको अर्थव्यवस्था

युरोप नवीकरणीय प्रविधिको महत्त्वपूर्ण उपभोक्ता हो। सन् २०२० मा ईयुमा कुल संचयी बहेको विश्वव्यापी फोटोभोल्टिक स्थापनाहरूमध्ये पाँचौं भन्दा बढी कार्यहरू सम्पन्न भएका थिए । यो तीव्र रूपमा अझै तीव्र हुनसक्छ किनकि ईयुले सन् २०५० सम्ममा पहिलो कार्बन-न्युट्रल महाद्वीप बन्ने लक्ष्य राखेको छ ।

यो प्राप्त गर्न ब्लकले यस दशकको अन्त्यसम्ममा सन् १९९० को स्तरको तुलनामा कम्तिमा ५५ प्रतिशतले आफ्नो हरितगृह ग्यास उत्सर्जन घटाउने र ऊर्जा उत्पादनमा नवीकरणीय ऊर्जाको अंशलाई कम्तीमा ४० प्रतिशत सम्म बढाउने योजना बनाएको छ । यसका लागि आगामी सात वर्षमा वायु र सौर्य ऊर्जाको क्षमता तीन गुणा बढाउन आवश्यक छ ।

यसको मतलब चीनियाँहरुले धेरै नवीकरणीय प्रविधको उत्पादन गरेका छन् । पछिल्ला केही महिनाहरूमा दुई ठूला युरोपेली अनुसन्धान फार्महरू (इटालीको टारान्टो र क्रोएसियाको सेन्जमा) चिनियाँ टर्बाइनहरूद्वारा संचालित थिए ।

यसमा मुख्य मुद्दा भनेको मूल्य हो जसले चिनियाँ कम्पनीहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा ठूलो फाइदा दिन्छ ।

पास्तुखोभा चुनौती दोहोरो रहेको बताउँछिन् । पहिलो भनेको स्केलको अर्थतन्त्र हो । अर्थात् चिनियाँ अधिकारीहरूले विदेशी कम्पनीहरूलाई आफ्नो बजारमा कम भन्दा कम पहुँच छोडेका छन् जसले स्वदेशी व्यवसायहरूलाई नवीकरणीय सम्झौताहरू प्रदान गरेको छ जुन धेरै छिटो बढेको छ।

अर्को चुनौती उत्पादनमा हुने लागत हो । “युरोपियन कम्पनीहरूले स्पष्ट रूपमा धेरै उच्च लागतमा उत्पादन गरिरहेका छन् । किनभने हामी उच्च वातावरणीय मापदण्ड, उच्च श्रम मापदण्ड, उच्च ज्यालाको बारेमा कुरा गरिरहेका छौं” उनले थपिन् ।

‘युरोप अझै पनि अत्याधुनिक छ’

यद्यपि, जब वास्तविक प्रविधिको कुरा आउँछ, युरोपले अझै पनि प्रविधिको नेतृत्व गरिरहेको छ।

“अमेरिका, जापान र युरोपमा अझै पनि धेरै नवीन विकासहरू भैरहेका छन्, विशेष गरी लचिलो प्यानलहरूको विषयमा, जब यो सौर्य ऊर्जा उत्पादन दक्षताको उच्चताको मापनको कुरा आउँछ” पास्तुखोवाले जोड दिईन्।

डेनिस इन्स्टिच्युट फर इन्टरनेशनल स्टडीजका विदेश नीति र कूटनीतिका वरिष्ठ अनुसन्धानकर्ता ल्यूक पाटेका अनुसार “युरोप अझै पनि अत्याधुनिक छ हावाको नविकरणिय उर्जाकालागि ।

अनुसन्धान मापन गर्ने एउटा तरिका पेटेन्ट उत्पादन मार्फत भएको उनले बताईन् । चीनले हावा प्रविधिमा एक तिहाइ भन्दा बढी पेटेन्ट अधिकारसहितको उत्पादन गर्दछ । यो अहिलेसम्मको सबैभन्दा ठूलो संख्या हो । अमेरिका र जर्मनीले लगभग १० प्रतिशत उत्पादन गर्दछन् । यद्यपि, विश्व-स्तरीय प्याटेन्टहरू हेर्दा प्रविधिलाई वास्तवमै अगाडि बढाउने प्रकार जर्मनीले ती मध्ये आधा पेश गर्छ । जबकि सबै चिनियाँ प्याटेन्टहरूमध्ये करिब २ प्रतिशत मात्र यस्तो मानिन्छ।

त्यसबाहेक उत्पादन नवीकरणीय ऊर्जा परियोजनाहरूको एक भाग मात्र हो । हावा टर्बाइन फार्महरूको सेवा र परिचालन मर्मत अर्को महत्त्वपूर्ण घटक हो ।

“अहिलेसम्म चिनियाँहरूले उत्पादनको मूल्य घटाउने र विन्ड (हावा) फार्मको कुशलतापूर्वक व्यवस्थापन नगर्ने कुरामा धेरै दशकदेखि ध्यान केन्द्रित गर्दै आएका छन्। उनीहरूले त्यसमा अनुभव लिन आवश्यक छ । र यसले विकासकर्ताहरूलाई चिनियाँहरूसँग संलग्न हुन चाहँदैन भन्ने देखाउँछ । किनभने तिनीहरूसित परियोजनाहरू व्यवस्थापन गर्ने समान अनुभव छैन” पाटेले पनि भने ।

विश्वव्यापी बजारहरूमा पहुँच

अझै पनि, जलवायु परिवर्तन र ब्रह्माण्डको तापक्रम ब्रिद्दी विरुद्ध लड्न र युरोपेली नवीकरणीय प्रविधि कम्पनीहरूलाई जोगाउनु महत्वपूर्ण काम हो । तर पनि ईयुले चीनसँगको आफ्नो निर्भरता कम गर्न आवश्यक पर्ने समय पनि हो ।

ओर्टेलका अनुसार स्थानीय कम्पनीहरूलाई स्थानीय परियोजनाहरूमा प्राथमिकता दिने चिनियाँ रणनीति अपनाउनु धेरै ठूलो विकल्प होइन किनभने “यो युरोपेली डीएनएमा छैन। यो हामी कसरी सञ्चालन गर्छौं भन्ने होइन र यो हामीसँग भएको कानुनी ढाँचा होइन । ”

तर एउटा तरिका भनेको विशेष वातावरणीय र श्रम मापदण्डमा आधारित मूल्य हुन् जुन प्यानल र टर्बाइनहरू सुनिश्चित गर्नका लागि युरोपलाई जबरजस्ती श्रम वा वातावरणलाई हानि गर्ने अभ्यासहरू अपनाएर निर्माण गरिएको छैन, विज्ञहरूले युरोन्यूजलाई भने ।

यसले सस्तोमा बनाइएका उत्पादनहरूलाई पनि लक्षित गर्न सक्छ जुन राज्यको सब्सिडीहरूको लागि धन्यवाद दिनुपर्छ जसले प्रतिस्पर्धालाई विकृत गर्दछ ।

युरोपेली आयोगका अध्यक्ष उर्सुला भोन डेर लेनले अप्रिलमा भारत भ्रमण गर्दा अन्तर्राष्ट्रिय सौर्य गठबन्धनलाई सम्बोधन गरेकी थिइन् । नयाँ दिल्लीले अहिले आफूलाई चीनको विकल्पको रूपमा स्थापित गर्न र नवीकरणीय उत्पादन बढाउने प्रयास गरिरहेको छ ।

“कच्चा पदार्थ भएका र आफ्नो उत्पादन उद्योग विस्तार गर्न चाहने विकासोन्मुख देशहरूसँग निकट रहेर साझेदारी पनि ईयुद्वारा प्रयोग गरिने औजारहरू मध्ये एक हुनुपर्छ” पास्तुखोवाले भनिन् ।

यसले विश्वभर थप उत्पादन केन्द्रहरू र सस्तो मूल्यहरूको लागि अनुमति दिनेछ । त्यसले अझै पनि यी विकासशील देशहरूलाई उनीहरूको घरेलु औद्योगिक विकासलाई प्रोत्साहन दिन र अन्ततः थप नवीकरणीय प्रविधिहरू आफैं किन्न अनुमति दिन्छ । यो पनि त्यस्तो चीज हो जुन चीनले पहिले नै मलेसिया र इन्डोनेसियामा निर्माण केन्द्रहरू लगायत अन्यमा पनि गरिरहेको छ ।

“तर युरोपेली निर्माणलाई पनि सुरक्षित गर्नुपर्दछ” पाटेले जोड दिए । युरोपमा (हावा टर्बाइन) कारखानाहरूमा बन्द हुने संख्या बढ्दै गएकोमा उनले निन्दा गरे।

“ईयूले हस्तक्षेपकारी रुपमा जान सक्छ र कम्पनीहरूलाई समर्थन गर्न सक्छ किनकि उनीहरूले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा बेच्न खोज्छन् र के गर्दैछन्, तपाइँलाई थाहा छ । चीनले तेस्रो बजारमा कम वित्त वा कम ब्याज ऋण प्रदान गरेर एक निश्चित हदसम्म लगानी गर्दछ । सियमेन्स गामेसा र अन्य (युरोपियन) अनुसन्धान गर्ने कम्पनीहरूले विश्वव्यापी रूपमा आफ्नो पहुँच विस्तार गर्न र समान स्तरमा चीनसँग प्रतिस्पर्धा गर्न सक्छन्” उनले तर्क गरे।

“२७ वटा देश आबद्द भएको संघले अब कडा छनोटहरू गर्नुपर्छ किनभने यसले तुरुन्तै प्रभाव पार्दैन । तर एक दुई वा पाँच वर्षको समयमा पार्ने छ” ओरटेलले भने ।

यी निर्णयहरू ब्लकका ४५ करोड बासिन्दाहरूलाई स्पष्ट रूपमा सूचित गरिनु पर्छ जो अब युक्रेनमा रूसको आक्रमणको कारण ऊर्जा निर्भरताको मुद्दामा संवेदनशील छन् ताकि उनीहरूलाई जोखिमहरू के हुन् र के हुन सक्छ भनेर थाहा छ।

“मलाई लाग्छ कि यो सम्भव छ। तर अन्य निर्भरताहरू बाँकिनै छन् र हामी रूसी तेल र ग्यासबाट बाहिर ननिस्किएसम्म सबै ठीक छैन भनेर स्वीकार गर्न नीति निर्माताहरूमा इमान्दारीता चाहिन्छ” ओरटेलले भने।

(युरो न्युज डटकमको आलेखलाई नेपालप्लसद्वारा भावानुवाद गरिएको-संपादक)