आफ्नै जिल्ला जान पासपोर्ट चाहिने त्यो बेला, नदी जस्तै सुस्साउने पेरिसका यि सडक

(पहिलो भाग हेर्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस्)

ध्रुव वाग्ले

नेपालमा रहँदा स्विस एजेन्सी फर टेक्निकल असिस्टेन्स (साटा) प्रोजेक्टको महारोगी खानामा ड्राइभर बन्दै गर्दा म दुखी मानिसहरु प्रति म बढी नै संबेदनशिल बनेँ । खोकनामा रहेको यो महारोगी खानालाई अंग्रेजीमा लेप्रोसी क्याम्प भनिन्थ्यो । यसलाई आनन्द भवन पनि भनिन्छ । यहाँ काम गर्दै गर्दा मैले काठमाडौंका एकजना धोवीलाई ड्राइभिङ् सिकाइदिएँ । साटाको यो प्रोजेक्ट समय समयमा नविकरण भइरहन्थ्यो । मलाइ पनि प्रोजेक्ट नविकरण गर्ने बेलामा बिदा दिन्थे र प्रोजेक्ट भइसकेपछि पुन बोलाउँथे ।

फ्रान्स आउने बेलामा म छुट्टीमा नै थिएँ । तर यहि बेला यिनै धोवी मार्फत हेमचन्द्र श्रेष्ठसँग परिचय गरेँ जो कविवर सिद्दिचरण श्रेष्ठका आफन्त हुनुहुन्थ्यो । त्यो बेला एकले अर्कालाई चिनेपछि आफन्त जस्तो ठान्ने र सम्पर्क सम्पर्कमै काम खोज्ने या मिलाइदिने हुन्थ्यो ।

अचेल त वल्लो घरको मानिसले पल्लो घरको चिन्दैन । एउटै कार्यालयमा काम गर्छन् तर खुलेर बोल्दैनन । मानिसहरु बोल्न या बास्तविक कुरा गर्न डर मान्छन् । अनुशासनको नियमले जुन मानिसस पाको या पुरानो छ त्यसलाई नमस्कार गर्नुपर्छ । तर अचेल यस्तो सम्मान हरायो । उस्तै परे अचेल पाका मानिसहरुले तरुणहरुलाई नमस्कार गर्नुपर्छ ।

हेमचन्द्र सर त्रिभुवन बिश्व विद्यालय मातहतको सिरिड अर्थात शैक्षिक अनुसन्धान केन्द्र नवाचार र विकास (केरिड्) शिक्षा अनुसन्धान केन्द्रमा काम गर्नुहुन्थ्यो । उ बेला पेरिसमा नेपाली राजदुत रहनुभएका डा. त्रैलोक्यनाथ उप्रेतीले एकजना ड्राइभर खोजिरहनु भएको रहेछ । त्रैलेक्यनाथ सरको साला उद्वदेव भट्ट र हेमचन्द्र सरको चिनजान रहेछ । हेमचन्द्र सरले नै मलाइ ‘पेरिस जाने हो त ? त्यहाँ ड्राइभर चाहिएको छ’ भन्नुभयो । मैले दायाँ बायाँ नसोचिकनै ‘हुन्छ नि सर’ भनेँ र पेरिस आउने निधो गरेँ ।

अहो काभ्रेको रोशी जस्तै नदी यतापनि रहेछ भनेर पेरिसमा सुस्साएको नदी खोज्दै खोज्दै गएँ । रसियन दुतावासको पछाडी पुगेछु । त्यो त कहाँको नदी हुनु ! पेरिसमा गाडीहरु चार लाइन जाने र चार लाइन फर्कने गरी आठ लाइनको चक्रपथ रहेछ । आम्मा नि त्यो आठ लाइन बाटोमा गाडी एक पछि अर्को कुदेका कुद्यै । त्यसकै आवाज अलि परबाट सुन्दा नदी बगेको जस्तो सुनिदोँ रहेछ । हत्तेरी भनेर लाज मानेँ ।

उ बेला नेपाली राहदानी बनाउन निकै गाह्रो थियो । नेपाली राहदानीको अबधि जम्मा एक वर्षको हुन्थ्यो । मलाइ लाग्छ, सन् १९८८ तिर मात्र नेपालको राहदानी पाँच वर्षमा नविकरण गरिनुपर्ने नियम आयो । राणाकालमा त एक जिल्लाबाट अर्को जिल्ला जान पनि नेपालीले राहदानी बनाउनु पर्थ्यो । नविकरण गर्न काठमाडौं पुग्नु पर्थ्यो । पासपोर्ट नविकरण गर्न गएका मानिसको कुनै रिसइवी थियो भने त पासपोर्ट परराष्ट्रका कर्मचारीले राखिदिन्थे र सर्जमिन गर्ने बाहानामा पासपोर्ट दिने बेला हुन्छ हुन्छ भन्दै झुलाइदिन्थे । उ बेला कर्मचारीका हातमा शक्ति थियो । अहो बढो गाह्रो पो थियो त ।

राहदानी लिन फाराम भरेपछि कम्तीमा दुइ महिना कुर्नुपर्थ्यो । पराराष्ट्ले गृहलाई खबर गर्थ्यो र नजिकको प्रहरीले असल व्यहोरा भए नभएको सर्जमिन गर्थ्यो । कतिपय ठाउँमा घुस माग्थे । घुस पनि सस्तो हो र ! घर जग्गा बेच्दा पनि नपुग्ने गरि माग्ने भएपछि कसैले पनि पासपोर्ट बनाउने आँट नै गर्दैनथे । तर मेरा लागि भने गाह्रो भएन । त्रैलोक्यनाथ सरकै सालो र उहाँहरुको चिनजानका मानिस भएपछि मैले त बढो शानले पासपोर्ट लिएँ । फोटो खिचेर पराराष्ट्र मन्त्रालय गएँ । ढोकामा बसेको पालेले ‘किन आइस ?’ भनेर हेपे जस्तो गरि बोल्यो । मैले ‘सचिवले बोलाएर आएको’ भनेपछि लुत्रुक्कै छाडिगयो । मेरो लागि कुनै झन्झट भएन । किनभने सबै व्यवस्था त्रैलौक्यनाथका सालाले मिलाउनुभयो ।

मलाइ संझना छ, हरेक वर्ष नविकरण हुने गरी मैले तीन पटक राहदानी परिवर्तन गरेँ । त्यसपछि त नेपाली राहदानीको अवधि पाँच वर्षको हुन थाल्यो ।

राजालाई राम्रो लागेका मानिसलाई उ बेला हुकुम दिएर (जसलाई हुकुम प्रमाँगी भनिन्थ्यो) बिभिन्न सरकारी काम काजमा लगाउँथे । पूर्व दुइ नम्बर रामेछापका मेजर जनरल पद्मबहादुर खत्री यस्तै मानिस थिए । उनले सन् १९४८ मा संयुक्त राष्ट्र संघको सदस्यताका लागि नेपालको तर्फबाट पहिलो आवेदन दिएका थिए । उनी धेरै राम्रा मानिस थिए । उनलाई सन् १९८२ मा राजा वीरेन्द्रले परराष्ट्रमन्त्रीको रूपमा नियुक्त गरेका थिए । उनकै पालोमा ‘सरकार नेपालको राहदानी पाउने व्यवस्था अलि खुकुलो गर्नुपर्यो’ भनेपछि बल्ल नेपालीले पनि राहदानी पाउन थाले । नत्र त मंगोल अनुहारका तिब्बतियनहरुले सजिलै राहदानी पाउने अरु बाहुन क्षेत्रीले त राजाको दरवारमा मुगाको अभाव जस्तो पो गाह्रो थियो । जसले राहदानी पायो त्यसको उ बेला बडो इज्जत हुन्थ्यो ।

मैले राहदानी निकाल्दा डा. त्रैलोक्यनाथले पेरिस स्थित नेपाली दुतावासको आधा आधी कार्यकाल बिताइसक्नुभएको थियो । उ बेला पनि पेरिस स्थित नेपाली राजदुतले शिक्षा, विज्ञान र संस्कृतिको लागि संयुक्त राष्ट्र संघिय निकाय (युनेस्को) लागि पनि राजदुतकै भूमिका खेल्थे । यो बेला काठमाण्डुको स्वयम्भु आसपासको जग्गा भासिएको रहेछ र विश्व सम्पदा सुचिको आसपासको जग्गा भासिएका कारण त्यसकै अवलोकन गर्न उहाँ युनेस्कोका प्रथम महानिर्देशक आमादु माथर एम्बाउसँग नेपाल भ्रमणमा जानुभएको रहेछ ।

नेपाली राहदानी बनाएपछि टिकट किन्ने व्यवस्था पनि त्रैलोक्यनाथ सरले नै गरिदिनु भयो । ‘भन्दा भन्दै फर्किन सकिँदैन ल घरखर्ची पैसा घर जहानलाई देउ’ भनेर उ बेला चालिस हजार नेपालीपनि गोजिबाट झिकेर दिनुभयो । आमालाई १० हजार, श्रीमतीलाई पनि १० हजार गरेर खर्च दिएर हिँडेको । त्यस्ता मानिस अचेल कहाँ पाउनु र ! उहाँ त अर्कै स्वभावको मानिस हो भन्ने मलाइ लाग्छ । कुनै लप्पन छप्पन, दुस्टाइँ भन्ने कुरा केहि नजानेको । उहाँ त मेरो बुबा समानको मानिस हुनुहुन्छ । पछि पेरिस आएर काम गरिवरी उहाँलाई यो पैसा बिस्तारै फिर्ता गरेँ ।

उनले त हेर्दा हेर्दै एक सय ५० मा पनि कुदाए । यो देखेपछि त मेरो हंसले पनि ठाउँ छाड्यो । डरले हातमा खलखल पसिना आयो र ओठ तालु सुक्यो ।

पेरिस आउने बेलामा पनि रमाइलो छ मेरो कथा । त्रैलोक्यनाथ सरले ‘ल दिल्लीमा भेटौँला तिमी आउँदै गर’ भन्नुभयो । र आफू पहिला नै दिल्ली हिँड्नुभयो । असार अन्तिमको गर्मीको समय तरर पसिना बग्ने । म काठमाण्डूबाट पटनाकालागि उडेँ । अनि पटनाबाट दिल्ली चाँहि रेल चढेर गएँ । उ बेला दिल्ली भन्दा पटनामा बढी चहलपहल भेटिन्थ्यो । समयमै दिल्ली पुगेँ तर के गर्ने दिल्लीमा त झमझम पानी परिरहेको । फेरी गर्मी उस्तै छ । छानी छानी सिनेमा हल गएर तीनवटा फिलिम हेरेँ । पछि त्रैलोक्यनाथ सरसँगै एयरपोर्टमा भेट भयो । हामी रातीको जहाज चढेर मस्कोको लागि उड्यौँ । उहाँ चाहिँ कुटनीतिक क्षेत्रको मानिस । उहाँलाई त बढो मानसम्मानका साथ भित्र लगे । म चाहिँ गान्धी सीटमा (इकोनोमिक क्लासमा) थिएँ । सोभियत संघले कुटनीतिज्ञहरुलाई सम्मानको व्यवहार गरेको देखेँ ।

म सन् १९७८ को जुलाइ १८ तारिख अर्थात बिसं २०३५ को असार २८ गते पेरिस आइपुग्दा साँझको त्यस्तै नौ बजेको हुँदो हो । हामीलाई लिन दुताबासका माराँगोस नाम गरेका ड्राईभर र दुताबासका प्रथम सचिव इन्द्र बहादुर सिंह (जो पछि राजदुत हुनुभयो) आउनुभएको थियो । उहाँहरु दुतावासको गाडिको पछिल्लो सिटमा बस्नुभयो । ड्राइभर ग्रीसका रहेछन् । पेरिसका गल्ली गल्ली कन्ठै भैसकेका । पेरिसको सीडीजी एयरपोर्टको टर्मिनल एकबाट गाडी उनले राजमार्गमा हाले । शुरुमा तीस अनि पचास हुँदै एक सय २० किमी प्रति घन्टाको गतिमा गाडि कुदाउन थाले । यतिमै मलाई डर लाग्न थाल्यो । अझ उनले त हेर्दा हेर्दै एक सय ५० मा पनि कुदाए । यो देखेपछि त मेरो हंसले पनि ठाउँ छाड्यो । डरले हातमा खलखल पसिना आयो र ओठ तालु सुक्यो ।

अहो मैले त नेपालमा मुस्किलले १५ देखि २० को गतिमा गाडी गुडाउँथें । इत्रुको काठमाण्डुमा सरर गाडी गुडाउन मिल्ने फराकिलो सडक नै कहाँ थियो ! जति थियो त्यो पनि साँघुरो थियो । उत्तरमा बुढानिलकन्ठ, दक्षीणमा दक्षीणकाली, पूर्वमा बनेपा र पश्चिममा थानकोट । काठमाण्डुको सेरोफेरो यति नै त थियो ।

उ बेला नेपाली राहदानी बनाउन निकै गाह्रो थियो । नेपाली राहदानीको अबधि जम्मा एक वर्षको हुन्थ्यो । कतिपय ठाउँमा घुस माग्थे । घुस पनि सस्तो हो र ! घर जग्गा बेच्दा पनि नपुग्ने भएपछि कसैले पनि पासपोर्ट बनाउने आँट नै गर्दैनथे ।

भारतमा हूँदा भने ३५ किलोमिटर प्रति घन्टाका दरले चलाएको थिएँ । ड्राइभरलाई थाह हुन्छ ड्राइभिङ भनेको आनन्द लिनु पनि हो भन्ने कुरा । त्यत्रो गतिमा गाडी गुडाउँदा कतै पनि जोल्टिङ भएन र हुत्तिएन । भाइब्रेसन पनि नहुने र सरर गाडी कुद्ने भएपछि रमाउन पनि थालेँ । दुतावास आइपुग्दा सम्म मन शान्त भैसकेको थियो । उ बेला नेपाली दुताबास पेरिसको वडा नम्बर १६ मा पर्ने रु दुफ्रेन्वाको सात नम्बर घरमा थियो ।

राजदुत निवास आइपुगिवरी कति बज्यो होला भनेर सोधेँ । उहाँहरुले बेलुकाको ११ बज्यो भन्नुहुन्छ । बेलुकाको ११ बजेको भनेपनि घरका टुप्पा टुप्पामा घाम देखिँदा बिस्वासै नलागेको जस्तो भयो । होइन यो ठाउँ कस्तो हो रातै नपर्ने भन्ने भयो । भोलिपल्ट बिहान छिटै व्युँझियो । म उठेपछि त्रैलेक्यनाथ सरले ‘जाउ बाहिर फेर एकचक्कर लगाएर आउ’ भन्नुभयो । बाहिर निस्केको त सुइँ सुइँ गरेर नदी सुस्साएको सुनेँ । काभ्रेको रोशि खोला मात्र होइन अन्य नदीनाला पनि त यसैगरी सुसाउँछन् नेपालमा । अहो रोशी जस्तै नदी यतापनि रहेछ भनेर खोज्दै खोज्दै गएँ । रसियन दुतावासको पछाडी पुगेछु । त्यो त कहाँको नदी हुनु ! त्यो त पेरिसको पेरीफेरिक अर्थात चक्रपथ रहेछ । चार लाइन जाने र चार लाइन फर्कने गरी आठ लाइनको मोटर बाटो । आम्मा नि त्यो आठ लाइन बाटोमा गाडी एक पछि अर्को कुदेका कुद्यै । त्यसकै आवाज अलि परबाट सुन्दा नदी बगेको जस्तो सुनिदोँ रहेछ । हत्तेरी भनेर लाज मानेँ ।

बिस्तारै पेरिस वरपर डुल्ने घुम्ने र गाडी लिएर निस्कन पनि थालेँ । उ बेला भाषा जानेको थिइन । जता गाडी लिएर गयो उतै हराउँथे । दुताबासको ड्राइभर खोज्दै आउँथे ।
क्रमश :
प्रस्तुती : अनुराधा पौडेल