पृथ्वीको ७५ % भन्दा बढी अज्ञात वनस्पति र फूल फुल्ने मध्ये आधा लोप हुने खतरामा

ग्रहको ७५ प्रतिशतभन्दा बढी ‘अवर्णित’ वनस्पति प्रजातिहरू लोप हुने खतरामा रहेको बेलायतको केउ गार्डेनको नयाँ रिपोर्टले जनाएको छ ।

सबै नयाँ फेला परेका प्रजातिहरूलाई औपचारिक रूपमा नाम र वर्णन गर्नुपर्दछ। तर नयाँ बोटबिरुवा र च्याउ, झ्याउ, लेउ (फुङ्गी) हरूको संख्या अझै पनि हरेक वर्ष पत्ता लगाइन्छ । र जैविक विविधताको हानि र जलवायु परिवर्तनको दोहोरो संकट ब्यहोर्छन् । यसको मतलब बहुमूल्य जीवहरू हाम्रो औंलाहरूबाट चिप्लिरहेका छन्।

आज (१० अक्टोबर) प्रकाशित केउ को पाँचौं ‘स्टेट अफ द वर्ल्ड प्लान्ट एण्ड फुङ्गी’ ले सबै नयाँ अनुसन्धान र रूपरेखाहरू सँगै ल्याएको छ । यसले ज्ञानमा महत्वपूर्ण अन्तरहरू रहेको समेत उल्लेख गरेको छ ।

रोयल बोटानिक गार्डेन (आर बि जी) केउका विज्ञान निर्देशक प्रोफेसर अलेक्जान्डर एन्टोनेली भन्छन्, “जब बिरुवा र फुङ्गीहरू बढ्दो खतरामा छन्, हामीले ज्ञानको खाडलहरू भर्न र संरक्षणका लागि प्राथमिकताहरू पहिचान गर्न द्रुत रूपमा कार्य गर्न आवश्यक छ।”

यहाँ प्रतिवेदनका केही मुख्य बुँदा छन्, जुन २०० भन्दा बढी अन्तर्राष्ट्रिय अनुसन्धानकर्ताहरूको काम र २५ अत्याधुनिक वैज्ञानिक कागजातहरूमा आधारित छ।
नयाँ बिरुवा र फुङ्गी प्रजातिहरूको वर्णन तिनीहरूलाई जोगाउन महत्वपूर्ण छ ।

गत वर्ष कोप १५ (१५ विश्व जलवायु सम्मेलन भन्न सकिने) मा देशहरूले कुनमिङ-मोन्ट्रियल ग्लोबल बायोडाइभर्सिटी फ्रेमवर्क अन्तर्गत सबै प्रजातिहरूको लोप हुने दर घटाउन सहमत भएका थिए।

तर विज्ञहरूलाई अझै पनि एउटा साधारण प्रश्नको जवाफ दिन कठिन छ: विश्वव्यापी रूपमा कतिवटा बोटबिरुवा र फुङ्गी प्रजातिहरू छन् ? उनीहरुलाईनै थाह छैन ।

भाग्यवस दुई ठूला प्रगतिहरूले वैज्ञानिकहरूलाई थप सटीक हुन मद्दत गरिरहेका छन्। सबैभन्दा पहिले, केउमा बिरुवा र फंगल नामक टोलीको नेतृत्व गर्ने बेल्जियमका वनस्पतिविद् राफेल गोवार्ट्सले ३५ वर्षको अनुसन्धानपछि भास्कुलर प्लान्टको विश्व सूची (चेकलिस्ट-डब्ल्यु सि भि पी) तयार गरेका छन् ।

“१६० वर्षभन्दा अघि, चार्ल्स डार्विनले संसारको हरेक कुनाबाट वनस्पति प्रजातिहरूको पूर्ण सूचीको सपना देखेका थिए,” गोभेर्ट्स भन्छन्।

“यो मेरो सपना पनि हो, जुन सन् १९८० को दशकमा मैले एक विद्यार्थीको रूपमा देखेको नदी तटिय वन र जैवविविधताको व्यापक विनाशले प्रेरित गरेको थियो, र यो अन्ततः एकसाथ भएको देख्दा रमाईलो लाग्छ।”

आजसम्म, फङ्गीको एक लाख ५५ हजार प्रजातिहरू औपचारिक रूपमा नाम दिइएको छ। तर अन्वेषकहरूले लामो समयदेखि फङ्गीको साम्राज्य बिरुवा र जनावरहरूको भन्दा धेरै विविध छ भन्ने शंका गर्दै आएका छन् । विगतका अनुमानहरूले दुई लाख ५० हजार देखि एक करोड ९० लाख प्रजातिहरू सम्म छन् भन्ने छ ।

अब, आंशिक रूपमा डिएनए मेटाबारकोडिङ जस्ता प्राविधिक सफलताहरूका लागि धन्यवाद दिनै पर्छ । किनकि वैज्ञानिकहरूले विश्वव्यापी रूपमा लगभग २५ लाख फुङ्गी प्रजातिहरू रहेको अनुमान गरेका छन्। यसको मतलब ९० प्रतिशतभन्दा बढी फङ्गल प्रजातिहरू विज्ञानका आँखामा अज्ञात छन्, र केवल शुन्य दशमलव ०२ प्रतिशतले उनीहरूको विश्वव्यापी लोप हुने खतराको स्तर मूल्याङ्कन गरेका छन्।

“प्रजातिको नामकरण र वर्णन गर्नु पृथ्वीमा जीवनको दस्तावेजीकरण गर्नको लागि महत्त्वपूर्ण पहिलो चरण हो,” हेलसिन्की विश्वविद्यालयका डा तुला निस्कानेन भन्छन् ।

कुनै प्रजाति बारे थाहा पाउनुले अनुसन्धानकर्ताहरूलाई जानकारी साझा गर्न, यसको संरक्षण स्थितिको मूल्याङ्कन गर्न, यो विलुप्त हुने जोखिममा छ कि छैन भनेर बुझ्न र मानिसहरूलाई यसको सम्भावित लाभहरू अन्वेषण गर्न सक्षम बनाउँछ।

बिरुवा र फुङ्गीले पृथ्वीमा सबै जीवनलाई अल्पमतमा पारिदिन्छ । तिनले मूल्यवान पारिस्थितिक प्रणालीका सेवाहरू प्रदान गर्दछन् जसले हाम्रो जीविकोपार्जनलाई समर्थन गर्दछ । हामीलाई खाना, औषधि, कपडा र कच्चा पदार्थहरू प्रदान गर्दछ।

त्यसैले हालसम्म वर्णन गरिएको विश्वको फङ्गल जैविक विविधताको करिब १० प्रतिशत सहित हामीले हाम्रो जिवनमा मुख्य भूमिका खेल्ने, समग्र जिवजिवात्मकै लागि वा यसो भनौं समग्रा पारिस्थितिक प्रणाली (ईको सिस्टम) कै लागि महत्वपूर्ण भएका प्रजातिहरू गुमाउन सक्छौं । जस्तै प्लास्टिकलाई भत्काउन सक्ने तत्वहरू भएकापनि पर्न सक्छन्, अर्थात् प्लास्टिकको बिकल्प दिनसक्ने प्रजाति हुन सक्छन् र ति पनि लोप हुनसक्छन् ।

निस्कानेन थप्छन्, “हामीले यहाँ पृथ्वीमा कस्ता प्रकारका फुङ्गीहरू छन् र तिनीहरूको लागि हामीले के गर्नुपर्छ भनेर जान्न आवश्यक छ ।”

वर्णन नगरिएका चार मध्ये तीनवटा भास्कुलर बिरुवाहरू लोप हुने जोखिममा छन् । लगभग तीन लाख ५० हजार प्रजातिका ‘भास्कुलर’ बिरुवाहरू-तिनीहरूको संरचना वरिपरि पानी र पोषक तत्वहरू सञ्चालन गर्नका लागि विशेष तन्तुहरू भएका छन् र तिनको बारे पहिले नै विज्ञानलाई थाहा छ। बहुसंख्यक वनस्पति प्रजातिहरू यस श्रेणी अन्तर्गत पर्दछन्, फूल फुल्ने बिरुवादेखि बीउ बिरुवाहरू जस्तै कोनिफर र साइकाडहरू र उन्यु (फर्न) हरू ।

समस्या के भने ती मध्ये एक एक लाख औपचारिक रूपमा नामकरण गर्न बाँकी छ । वैज्ञानिकहरू तिनीहरूको विरुद्धमा बाधाहरू धेरै हुनसक्छन् भनेर डराउँछन् । नयाँ अनुमानहरूले बताउँछ- वर्णन नगरिएका चार मध्ये तीनवटा भास्कुलर बिरुवाहरू पहिले नै लोप हुने खतरामा छन्।

यो आँकडा वैज्ञानिकहरूले आइयुसिएनको खतरामा परेका प्रजातिहरूको रातो सूचीको साथमा डब्ल्यु सि भि पीबाट प्राप्त तथ्याङ्कको विश्लेषण गरेपछि ल्याएका हुन् । प्रजाति औपचारिक रूपमा वर्णन गरिएको वर्ष र यसको विलुप्त हुने जोखिम बीच के लिङ्कहरू अवस्थित छन् भनेर हेर्नको लागि यो तथ्याङ्कमा पुगेको थियो।

तिनीहरूले स्पष्ट सम्बन्ध फेला पारे: २०२० मा वर्णन गरिएका ७७ प्रतिशत भन्दा बढी प्रजातिहरूले खतराको रूपमा मूल्याङ्कन गर्न मापदण्ड पूरा गरेका छन् । र हालसालै वर्णन गरिएका प्रजातिहरूले जोखिममा परेका वा गम्भीर रूपमा लोपोन्मुख जस्ता उच्च जोखिम श्रेणीको मापदण्ड पूरा गर्ने सम्भावना बढी हुन्छ ।

सबै फूल फुल्ने बिरुवा प्रजातिहरु मध्ये लगभग आधा लोप हुनसक्ने

विशेष गरी फूल फुल्ने बिरुवाहरू हेर्दा, अनुसन्धानकर्ताहरूले सबै ज्ञात प्रजातिहरू मध्ये ४५ प्रतिशत लोप हुने खतरामा रहेको बताएका छन्।

सुनाखरी (अर्किड) हरू सबैभन्दा बढी खतरामा पर्छन्, साथै वनस्पति परिवार ब्रोमेलियासी, जसमा भुइँकटहरपनि पर्छ; लहरे पिप्ला जस्तो (पिपेराकेआए), कालो मरिच; र पिपला (आरासीआए), जसमा धेरै महत्त्वपूर्ण बालीहरू समावेश छन्।

एउटा बिरुवा यस्तो छ जुन ‘अर्किड अफ द फल्स’ भनेर चिनिन्छ-यद्यपि अर्किडेसी परिवारको होइन त्यो । तर झरना र र्यापिडहरूबाट बढेको समूहको हो । साक्सीकोलेला डेनिसेआएलाई २०१८ मा वनस्पतिविद डेनिस मोल्मोले गिनीको कोन्कोउरे नदीको किनारमा सङ्कलन गरेका थिए।

तर मे २०२२ मा यो प्रजाति औपचारिक रूपमा प्रकाशित हुँदा, नोभेम्बर २०२१ मा गरिएको स्याटेलाइट तस्बिरले ३० किलोमिटर तलको जलविद्युत बाँधको निर्माणले बाढी आएको देखाएको थियो जहाँ यो फेला परेको थियो । वैज्ञानिकहरूमा मोल्मोउ पहिलो र सम्भवतः अन्तिम व्यक्ति थिए जसले जंगलमा यि प्रजातिहरू देखेका थिए ।

“मेरो व्यक्तिगत अवलोकन यो हो कि हालका वर्षहरूमा खतरामा परेका बिरुवाहरूको संख्या अचम्म रूपमाले बढेको छ,” केउमा एक्सेलेरेटेड ट्याक्सोनमीका वरिष्ठ अनुसन्धानकर्ता डा मार्टिन चेक भन्छन्।

“जब मैले ३० वर्षअघि वर्गीकरणविद्को रूपमा काम सुरु गरेँ, तपाईंले प्रकाशन गरिरहनुभएको प्रजाति लोप हुनसक्छ भन्ने कुरा पनि तपाईंले सोच्नुहुने छैन; तपाईंले भर्खरै अनुमान गर्नुभयो कि यो अझै पनि जंगलमा हुनेछ।”

अन्यथा प्रमाणित नभएसम्म नयाँ प्रजातिहरूलाई खतराको रूपमा व्यवहार गर्नुपर्ने तर्कपनि बैज्ञानिकहरुको छ ।

केयु वैज्ञानिकहरूले तिनीहरू सबै नयाँ वर्णित प्रजातिहरूलाई अन्यथा प्रमाणित नभएसम्म उनीहरूलाई खतराको रूपमा मूल्याङ्कन गरिएको रूपमा व्यवहार गर्न आह्वान गर्दैछन् ।

दुर्भाग्यवश, अधिक र नयाँ वर्णित प्रजातिहरूको साँघुरो दायराहरू छन् । धेरै एकल स्थानबाट वर्णन गरिएको छ र संख्या वा बासस्थान घट्दै गएको छ तिनको ।

“यदि स्वीकार गरियो भने, हाम्रो सिफारिसले हामीलाई थाहा हुने बित्तिकै खतरामा परेका दशौं हजार अज्ञात प्रजातिहरूको संरक्षणमा मद्दत गर्न सक्छ,” केउमा संरक्षण मूल्याङ्कन र विश्लेषणका अनुसन्धानकर्ता डा माटिल्डा ब्राउन भन्छन्।

वैज्ञानिकहरू यी प्रजातिहरूलाई आइयुसि एन रातो सूचीमा पूर्ण मूल्याङ्कनका लागि प्राथमिकता दिँदा उनीहरूलाई बाँच्ने राम्रो मौका दिनेछ भन्ने विश्वास गर्छन् ।

त्यसैगरि केउ वैज्ञानिकहरूले ग्रहको “जैविक विविधताको अँध्यारो ठाउँ (डार्कस्पट) हरूमा प्रकाश पार्न खोजिरहेका छन् । ति त्यस्ता क्षेत्रहरू हुन् जहाँ बिरुवाको विविधता र वितरण सूचीको कमी छ।

पहिचान गरिएका ३२ स्थानहरूमध्ये कम्तिमा ४४ प्रतिशत उष्ण प्रदेशिय (ट्रोपिकल एरिया) एशियामा छन् । तिनको तथ्य पत्ता लगाउन कार्यक्षेत्र (फिल्डवर्क) मै गएर अध्ययन अनुसन्धान गरी थप रहस्य पत्ता लगाउनु आवश्यक छ ।