केवल नरक : कतार विश्वकप अघि आप्रवासी मृत्युको कथा

विश्वकप शुरु हुन तीन हप्ता भन्दा कम समय अघि, कतार विश्वकप विवादमा डुबेको छ । मुख्यतया डरलाग्दो अवस्थामा स्टेडियमहरू निर्माण गर्ने आप्रवासीहरूको मृत्युको कारण ।

कतार विश्वकपका लागि निर्माण स्थलहरूमा धेरै वर्ष काम गर्ने कृष्ण तिमिल्सिनाका लागि त्यहाँको अवस्था पृथ्वीको नरक थियो । फ्रान्सेली पत्रकार सेबास्टियन कास्टेलियर र क्वेन्टिन मुलरले आफ्नो पुस्तक “ले एस्क्लाभ दे लोम पेट्रोल (“द आयल म्यानस् स्लेभ्स) को लागि अन्तर्वार्ता लिएका थिए ।

तिमिल्सिनाले भने “जिवन जिउने अनिस्चित र कठिन अवस्था, डरलाग्दो पानीको गुणस्तर र काम गर्ने समयमाथि भैरहने परिवर्तनले हाम्रो स्वास्थ्य क्षतिग्रस्त भइरहेको छ भन्ने हामीलाई थाह छ । तर के हामीसँग विकल्प छ ?”

“हाम्रो कामको कारण कतारको धेरैजसो निर्माण भइरहेको छ । स्टेडियमहरू, सपिङ मलहरू, पुलहरू र सडकहरू निर्माण भइरहेका छन् । तर हामीलाई यो सपनामा सहभागि हुन आमन्त्रित गरिएको छैन” ३६ वर्षीय तिमिल्सिनाले विलाप गरे ।

उनले उन्मत्त गतिमा काम गरेको संझिए । कहिलेकाहीँ १८ घण्टाको गर्मीमा ऊर्जा दिने पेयहरूको भरमा काम गरे । शंकास्पद गुणस्तरको पानी, पर्याप्त ठाउँ वा गोपनीयता बिनाको दयनिय आवास । सबैभन्दा दुःखलाग्दो कुरा उनीहरुलाई दुर्घटना वा थकानबाट मरेका मानिसहरूको घटनाले सम्झाउँछ ।

कतार जाने क्रममा भारत, पाकिस्तान, नेपाल, केन्या र सुडान जस्ता विकासोन्मुख देशका कामदारहरूले “माइग्रेसनको रूसी रूलेट” खेलिरहेका छन्, क्यास्टेलियरले भने “उनीहरूले आफ्नो भाग्यको प्रयास गर्छन् । यो थाहा छ कि उनीहरूलाई केहि भयानक दूर्घटना हुनेछ भनेर निश्चित छैन । तिनीहरू उच्च तलबबाट आकर्षित हुन्छन्। तिनीहरूको देशको तुलनामा धेरै उच्च । तिनीहरूले यसलाई आर्थिक अवसरको रूपमा हेर्छन् जुन जोखिमको लायक छ ।”

कास्टेलियर र मुलरले तिनीहरूमध्ये धेरैलाई उनीहरूको पुस्तकमा तिनको आवाज समेटेका छन् । लगभग ६० पाठहरु छन् । कतारले लगभग चार लाख आप्रवासी कामदारहरूलाई होस्ट गर्दछ, प्रायः आधुनिक युगको दासत्वको अवस्थामा।

“यो एक डिस्पोजेबल कार्यबल जस्तै हो,” क्यास्टेलियरले भने “खाडी राज्यहरूमा बसाइ सर्ने काम यसरी हुन्छ । एक आप्रवासीले स्थानीय नागरिकता प्राप्त गर्न असम्भव छ। त्यसैले जब तिनीहरूले काम गर्दैनन्, तिनीहरूले छोड्नुपर्छ। तपाईंले देख्न सक्नुहुन्छ, कोविडको समयमा त्यहि भयो जब सबै काम ठप्प भयो। ”

तर खाडी राष्ट्रहरूले मात्र यस प्रणालीबाट लाभान्वित भएका होइनन् । नेपालको कुल गार्हस्थ उत्पादनको २५ प्रतिशत, उदाहरणका लागि, विदेशमा काम गर्ने मानिसहरूको रेमिट्यान्सबाट भरथेग हुन्छ। यस्ता धेरै सरकारहरू आफ्ना नागरिकहरूलाई खाडी राज्यहरूमा काम गरेको देखेर खुसी हुन्छन् । ति खाडी देशमा पठाउन कार्यक्रम आयोजना गरेर उनीहरूलाई प्रोत्साहन पनि गर्छन् ।

शोषणकारी ‘काफला’ व्यवस्था

खाडी राज्यहरूमा आइपुगेका आप्रवासीहरू चाँडै एउटा शोषण प्रणालीको सिकार हुन्छन्, जसको मुटुमा “कफाला” हुन्छ। खाडीमा व्यापक रूपमा प्रयोग गरिएको प्रणाली हो- प्रायोजक (वा “कफिल”) जुन प्रत्येक आप्रवासीलाई तोकिएको छ । त्यो प्राय: उसको रोजगारदाताले तोक्छ । यो प्रणालीले आप्रवासीहरूलाई उनीहरूको रोजगारदाताहरूको दयामा राख्छ जसले उनीहरु त्यो देशमा, काम गर्ने ठाउँमा आइपुगेपछि प्रायः उनीहरूको राहदानीहरू जफत गर्छन् ।

काफला प्रणालीले रोजगारदातालाई कर्मचारीमाथि धेरै शक्ति दिन्छ”, कास्टेलियरले भने “यदि रोजगारदाताले नियमहरूको सम्मान गर्छ भने सबै ठीक छ। तर त्यसो भएन भने कर्मचारीको जीवन नर्क बन्न सक्छ ।”

२०२२ को विश्वकपमा विवाद बढ्दै गएपछि आफ्नो छवि सुधार्ने प्रयास गर्‍यो । कतारले आधिकारिक रूपमा २०१६ मा काफाला प्रणाली खारेज गर्‍यो। तर पनि वास्तविकता के भने यसका धेरै पक्षहरू अझै पनि लागू छन्”, कास्टेलियरले भने “सबैभन्दा उल्लेखनीय कुरा, एक रोजगारदाताले उनीहरूका लागि काम गर्ने आप्रवासी भगोड़ा हो भन्न सक्छ । त्यसैले यदि घरेलु कामदार, उदाहरणका लागि, आफ्नो रोजगारदाताबाट दुर्व्यवहारको निन्दा गर्न चाहन्छ भने उसले सजिलै भन्न सक्छन् कि उनी फरार छन् । र कामदारको गुनासो हेर्नुको सट्टा, पुलिसले तिनीहरूलाई उनीहरूको रोजगारदाताकहाँ फिर्ता लैजाने छ।”

“कतारमा पूर्ण रूपमा राम्रो रोजगारदाताहरू छन् तर नराम्रा पनि छन् । हरेक देशमा जस्तै” क्यास्टेलियरले भने “समस्या यो छ कि कतारमा खराब रोजगारदाताहरूले आफूले चाहेको काम गर्न सक्छन्। त्यहाँ पूर्ण दण्डहीनताको भावना छ। रोजगारदाताहरूलाई थाहा छ कि उनीहरूले गर्नुपर्ने भनेको आप्रवासीहरूलाई उनीहरूको मूल देशहरूमा फिर्ता पठाउनु हो र उनीहरूले तिनलाई फेरि कहिल्यै भेट्नु पर्दैन, तिनका कुरा सुन्नुपर्ने छैन ।”

कतारले आप्रवासीहरूले सडक, नयाँ विमानस्थल, रेलवे सञ्जाल र सातवटा नयाँ स्टेडियमहरू बनाएर फुटबल खेलका लागि पूर्वाधार निर्माण गर्न विदेशी कामदारहरूको ठूलो संख्या प्रयोग गरेको छ। तर, मानवीय मूल्य डरलाग्दो छ। अगस्ट २०२२ मा प्रकाशित एक प्रतिवेदनमा एम्नेस्टी इन्टरनेसनलले कतारमा २०१० देखि २०१९ को बीचमा सबै उमेर र पेशाका १५,०२१ भन्दा बढी विदेशीको मृत्यु भएको र मृत्युको कारण स्पष्ट नभएको बताएको छ।

द गार्डियनले फेब्रुअरी २०२१ मा गरेको अनुसन्धानले कतारमा २०१० देखि २०२० सम्म कम्तिमा ६,७५१ आप्रवासी कामदारको मृत्यु भएको फेला पारेको थियो। तर कास्टेलियरले वास्तविक संख्या धेरै बढी रहेको उल्लेख गरे “यी तथ्याङ्कहरू मुख्यतया कतारमा एशियाली दूतावासहरूबाट आउँछन् । हामीसँग त्यहाँ अफ्रिकी कामदारहरूको तथ्याङ्क छैन ।”

यसबाहेक, क्यास्टेलियर र मुलरले आफ्नो पुस्तकमा द गार्डियनको तथ्यांकले घर फर्किएपछि मर्ने कामदारहरूलाई ध्यानमा नराख्ने औंल्याए । असुरक्षित पानी पिउँदा मिर्गौलाको समस्याका कारण यस्ता धेरैको अकाल मृत्यु हुने गरेको उनीहरु बताउँछन् ।

एम्नेस्टी इन्टरनेशनलले गरेको अनुसन्धानले कतारमा २०१० देखि २०२० सम्म कम्तीमा ६,७५१ आप्रवासी कामदार घरेलु मदिरा र शक्ति दिने पेय पदार्थ (ईनर्जी ड्रिङ्क) पिएर ज्यान गएको देखाएको छ।

‘पछाडि पर्ने खतरा’

कतारको हावापानीले उच्च मृत्युदरलाई बढावा दिन्छ । “गर्मीमा धेरै तातो हुन्छ” क्यास्टेलियरले भने “यो केवल निर्माण उद्योगमा काम गर्ने नरक हो। कतारले बिहान १०:३० देखि दिउँसो ३ बजेसम्म खुल्ला ठाउँमा काम गर्न प्रतिबन्ध लगाएको छ, तर धेरै उल्लङ्घनहरू रिपोर्ट गरिएको छ ।”

तालिमको कमी मृत्युको अर्को कारण हुन सक्छ। “उनीहरूले मानिसहरूलाई ठूला मेसिनहरूमा वा मेशिनमा तालिम प्राप्त नगरेकाहरूलाई राख्छन्, र उनीहरूलाई प्रायः सुरक्षा उपायहरूको बारेमा कुनै जानकारी हुँदैन । त्यसैले त्यहाँ धेरै दुर्घटनाहरू हुन्छन्” क्यास्टेलियरले भने।

कतारलाई थाहा छ, यो सबै खराब पीआरको लागि हो । “उनीहरुलाई पूर्ण रूपमा थाहा छ कि प्रवासी कामदारहरूको बारेका कथाहरू समस्या हुन्; उनीहरूले आफू आधुनिकीकरण गर्ने देश हो भन्ने कथालाई निरन्तर अगाडि बढाउन खोजिरहेका छन्” क्यास्टेलियरले उल्लेख गरेका छन् ।

त्यसैले कतारले जनताको कल्पनामा हावी हुन चाहेको छविलाई ईर्ष्यापूर्वक संरक्षण गर्दछ। पुस्तक भरि दुई पत्रकारले यस्तो वातावरण वर्णन गर्दछन् जहाँ पत्रकारहरूलाई संगठित प्रेस भ्रमणहरूबाट टाढा जान लगाइन्छ र निर्माण साइटहरूमा मृत्युको बारेमा रिपोर्ट गर्न निरुत्साहित हुन्छन् ।

कतारको औद्योगिक क्षेत्रमा रिपोर्टिङ गर्दा, जहाँ स्टेडियमहरू निर्माण गरिएको थियो, कास्टेलियरका सह-लेखक मुलरलाई तय गरियो र त्यसपछि दुई कतारी महिलाहरू कतारको अँध्यारो पक्ष लुकेको ठाउँमा पत्रकारको उपस्थितिमा पुलिसलाई सचेत गराउन खटिएका थिए ।

कतारले रोजगारदाता परिवर्तन गर्ने कामदारमाथिको प्रतिबन्ध हटाएको छ र न्यूनतम मासिक पारिश्रमिक १,००० रियाल (लगभग २८० युरो) लागू गरेको छ। कतारी सरकारले आप्रवासी कामदारहरूको अवस्था सुधार गर्न यस क्षेत्रका अन्य कुनै पनि देशहरू भन्दा धेरै काम गरेको र निर्माण साइटहरूमा हजारौंको मृत्यु भएको मिडिया र अधिकार समूहहरूको रिपोर्टलाई कडा रूपमा अस्वीकार गरेको छ।

“कतारले सुधारहरू लागू गरेको छ । तर यसले धेरै ढिलो गरेको छ । त्यसैले हामी विश्व कप पछि मात्र थाहा पाउनेछौं कि तिनीहरू कति महत्त्वपूर्ण छन्,” क्यास्टेलियरले भने “यदि तिनीहरू इमान्दार छैनन् भने तिनीहरूले मिडियाको ध्यान अन्यत्र गएपछि आप्रवासी कामदारहरूको व्यवहारबाट पछि हट्ने जोखिम छ।”

(यो फ्रंस २४ डट कमको फ्रान्सेली भाषामा प्रकाशित मूल लेखबाट अनुवाद गरिएको हो)।