गोएथे प्लाजामा उभिएर जन्म भूमीलाई हेर्दा

योहान वुल्फगांग फान गोएथे ।

पहिलो पटक २०३९ सालमा सुनेको एउटा नाम । तर मैले पनि सायद गोएथे होइन, गेटे पढेँ, सुनेँ हुँला । नेपाली र अंग्रेजी भाषामा योहान वुल्फगांग फान गोएथे नाम कम प्रयोगमा आएको अनुभव गरेको छु । नेपाली पत्रपत्रिका र पुस्तकहरुमा समेत जर्मन लेखक गेटे र बोल्नेहरुले पनि गेटे नै भन्ने गरेको सुनिन्छ । जर्मन नागरिकहरुसँग कुरा हुँदा मैले उनको थर ‘गेटे’ वा ‘गोएथे’ जे भनेर उच्चारण गरे पनि सधैँ मिलेन भन्ने सुन्दै आएको छु । जे होस्, गोएथे नामसँग मलाई पहिलो पटक साक्षात्कार गराइदिने व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो, दिलबहादुर बोगटी ।

पाटन ढोका नजिकैको डेरामा हामी सँगै बस्ने गर्दथ्यौँ । उहाँ त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा अंग्रेजी विषयमा स्नातकोत्तर गर्नुहुन्थ्यो । बेला बेलामा केन्द्रिय पुस्तकालयबाट विश्वप्रशिद्ध कृतिहरु बोकेर फर्कनुहुन्थ्यो । यसरी भित्रिएका पुस्तक म हतारहतार पढ्न थालिहाल्थेँ । कति बुझ्थेँ, त्यो आफ्नै ठाउँमा छ ।

त्यो दिन पनि उहाँले गोएथेको ‘फाउस्ट’ लिएर आउनुभयो । पुस्तक कमै पाइने जमाना र ल्याइएका पुस्तक निश्चित दिनमा फर्काउनुपर्ने बाध्यताले पनि फेला परेका त्यस्ता पुस्तक पढ्न म हतारिन्थेँ । तर यसपटक ‘फाउस्ट’ पूरा गर्न सकिँन । यो विश्वप्रशिद्ध कृति हो भन्ने थाहा थियो । तर नपढि बिचमै छाडेको सम्भवत: त्यो मेरो पहिलो पुस्तक थियो ।

‘फाउस्ट’ बुझ्न नसकेको महसुस गरेकाले होला, मलाई गोएथे नाम राम्रैसँग याद भयो । त्यो बेला सुन्धारातिर घुम्न जाँदा उनको नाममा रहेको जर्मन भाषा प्रशिक्षण केन्द्रको बोर्डमा मेरो आँखा बारम्बार गइरहन्थ्यो । छात्रबृत्ति पाएर रुस पुगेपछि मेरी भाषा शिकक्षिकाले एकपटक भनेको सम्झन्छु, ‘जीवनमा पढ्नैपर्ने दुई लेखक हुन्, भिक्टर ह्युगो र योहान गोएथे ।‘ तर ती दुबैका कृति मैले पढेको थिईन । यो कुरा थाहा पाएपछि उनले भनेकी थिइन्, ‘दुःखद अवस्था, यति प्रसिद्द लेखकलाई पढ्दै नपढि कसरी स्कुल पास गर्यौं ?‘

गोएथे प्लाज अगाडि लेखकसहित पूर्व प्रधानमन्त्री डा बाबुराम भट्टराई, भट्टराई पत्नी-नेत्री हिशिला यामी, एन आर एन ए अध्यक्ष कुमार पन्त

हुन पनि रुसमा माध्यमिक बिद्यालयसम्म पुगिसक्दा बिश्वसाहित्यका महत्वपूर्ण कृतिहरुको अध्ययन गरिसक्ने परिपाटी रहेछ । ती रुसी शिक्षकले नाम लिएको र दिलबहादुर बोगटीले बोकेका पुस्तकका लेखक जुन ठाउँमा जन्मेका थिए, संयोगले म अहिले तिनै महान जर्मन लेखक गोएथेको शहरको बासिन्दा हुन पुगेको छु । जब जब म फ्रयांकफर्टको मध्य भागमा उभिएको गोएथेको पूर्णकदको सालिक छेउ पुग्छु, मलाई ती कुराहरु संधै सम्झना हुने गर्दछन् । फ्रयांकफर्टलाई प्रेमपूर्वक गोएथेको शहर पनि भनिन्छ । जर्मन नागरिकहरु गोएथेलाई लेखकका रुपमा मात्र नभई कुशल चित्रकार, बैज्ञानिक र दार्शनिकका रुपमा समेत सम्मान गर्दछन् ।

अंग्रेजी साहित्यमा सेक्सपियरको जुन स्थान छ, जर्मनहरुका लागि गोएथेको स्थान त्यो भन्दा कम छैन । जर्मनीमा जन्मिएका अल्बेर्ट आइस्टाइन, कार्लमार्क्स, सिग्मंड फ्रायड जस्तै संसारले मानेका साहित्यकार हुन् गोएथे । गोएथे कवि थिए । नाटककार थिए । उपन्यासकार थिए । समालोचक थिए । दार्शनिक र वैज्ञानिक थिए । चित्रकार थिए र थिए प्रशासकपनि । उनको जीवन अध्ययन गर्दा यस्तो लाग्छ, उनले नपाएको केही थिएन । उनको रुप आकर्षक थियो । व्यक्तित्व ओजिलो थियो । सम्पन्न घरमा जन्मिएका थिए । उनले कहिल्यै आर्थिक अभाव महुसुस गर्नुपरेन ।

त्यति मात्रै होइन, आमाको कथा बुन्ने शैली र बुबाको वकालत पेशाको दक्षता दुबै गुण उनमा आएको थियो । १६ वर्षदेखि पूर्णकालीन लेखक झैँ लेख्न थालेका उनका बारेमा भन्ने गरिन्छ, उनको जीवनमा धेरै कुरा परिवर्तन भए । तर परिवर्तन नभएका दुई कुरा मात्र थिए, स्त्रीको प्रेम र लेखन । गोएथे ‘स्टुर्म् उन्ट ड्राङ’ (आँधी र जोड) नामक साहित्यिक आन्दोलनका अभियन्ता पनि हुन् । यसले प्रेम र स्वच्छन्दताको वकालत गर्दथ्यो । यसैको प्रभावमा लेखिएको ‘तन्नेरी भेर्टरका व्यथाहरु’ यो अभियानको उच्च नमूना मानिन्छ । तर उनले संसारलाई दिएको सर्वश्रेष्ठ कृति भने ‘फाउस्ट’ नै हो । यो यस्तो कृति बन्यो, जसलाई जर्मनी भाषाको मात्र होइन, संसारका सर्वकालीक सय कृतिहरुमा राख्ने गरिन्छ । यसको दुइ भाग लेख्न गोएथेलाई ५० वर्षभन्दा बढि समय लागेको बताइन्छ । ‘फाउस्ट’ दोश्रो भाग १९३२ मा छापिएको थियो । यति लामो समय लगाएर लेखिएको यो कृति साच्चै नै विश्व प्रसिद्ध बन्यो । यहि कृतिले उनलाई जर्मनी भाषाको महान साहित्यकारका रुपमा प्रतिष्ठित गरायो । कतिपयले उनको यो कृतिलाई आत्मकथाको प्रतिरुप पनि मान्ने गर्छन । किनकी फाउस्टको चरित्र र गोएथेका निजि जीवनका धेरै कुरामा समानता छन् ।

उनको बारेमा उल्लेख गर्नुपर्दा वाइमार प्रान्तका ड्युकसँग उनको नजिकको मित्रता थियो । केहि समय गोएथे ड्युकको दरबारमा मन्त्री पदमा नियुक्त भएका थिए । ड्युकले गोएथेलाई ‘फान’ पदवीले सम्मान गरेका थिए । बिशिस्ट योगदान पुर्याएका व्यक्तिहरुलाई मात्र आफ्नो थरको अघि यो सम्मानित पदवी जोड्ने पाउने अवसर मिल्थ्यो । केहि समय उनी वाइमारमा कला निर्देशकका रुपमा काम गरे । हरेक सुविधा र पदमा पुग्नेसँगै ख्याती पनि पाउने उनी त्यो बेलाका एक्ला व्यक्ति हुन् । गोएथे र अर्का समकालीन जर्मन कवि तथा दार्शनिक ‘फ्रेडरिक शिलर’ बीच मित्रता र वैमनस्यको सम्बन्ध कायम थियो । त्यति हुँदाहुँदै पनि उनीहरु पछी सहकार्यमा जोडिएका थिए । संयुक्तरुपमा उनीहरुले सुरु गरेको साहित्य सृजनालाई वाइमर क्लासिसिज्म’ भन्ने गरिन्छ ।

००००

फ्रयांकफर्ट सहरको केन्द्रमा रहेको गोएथेको पूर्णकदको बिशाल शालिकलाई पार गर्दा सधैँजस्तो देखिने एउटा दृश्य हो, उनलाई सम्मान गर्नेहरुको भिड । प्रायः जुनसुकै बेलापनि त्यहाँ कोही न कोही तस्बिर खिचिरहेको देखिन्छ । समूह समूहमा अवलोकनकर्ताहरु आइरहेको देखिन्छ ।

बरिष्ठ साहित्यकारहरु सरूभक्त, एलबी क्षेत्री, श्रीओम श्रेष्ठसँग लेखक सन् २०१५ मा

यो बेला मलाई काठमाडौँ र देशका कुनाकुनामा राखिएका विभिन्न व्यक्तित्वको शालिक याद आउँछ । ती शालिकलाई श्रद्धापूर्वक हेर्ने र तस्बिर खिच्ने व्यक्तिहरुको सङ्ख्या कति होला ? हामीले व्यक्तिको शालिक त बनायौँ । तर उनीहरुको व्यक्तित्व चाहीँ बुझाउन सकेनौँ । गोएथे प्लाजा नामको यो चोकमा हुल बाँधेर जर्मनहरु गोएथेलाई श्रद्दा गर्न आइरहेका हुन्छन् । यसै चोक नजिकको एक कुनामा गोएथेको पुरानो घर छ जसलाई अहिले संग्रालय बनाइएको छ । उनी यहि घरमा सन् १७४९ मा जन्मेका थिए । यहि घरमा उनको बाल्यकाल र युवावस्था बित्यो । सन् १७९५ मा यो घर बिक्रि गर्नु अघिसम्म उनी यहि घरमा बसे । गोएथेको यो घरलाई २ सय ५० बर्ष अघि जस्तो थियो त्यसै गरि अहिले पनि सम्भार गरि राखिएको छ । अझ त्यसको मौलिकता नबिग्रिने गरि कतिपय आधुनिक कुराहरु पनि त्यहाँ थपिएका छन् । यो संग्रहालय घुम्दै गर्दा त्यति बेला सम्पन्न मानिसहरुको रहनसहन र जीवनशैली बुझ्न मद्दत पुग्छ ।

जर्मन नागरिकहरुकालागि त यो ठाउँ तिर्थस्थल नै हो । तर जर्मन मात्र होइन, गोएथेका कृतिहरु अध्ययन गर्ने जोकोही पनि यो ठाउँ पुग्दा प्रभावित नरहिरहन सक्दैनन् । गोएथेको संग्रहालय धेरै ठूलो छैन, तर सफा र ब्यबस्थित छ । संग्रालयको पहिलो तलामा अठारौँ र उन्नाइसौं शताब्दीका चित्रकलाहरुको संग्रह छ ।

गोएथेका पितासँग चित्रकलाको ठुलो संग्रह थियो । गोएथे आफैं चित्रकार पनि भएकोले त्यो संग्रहमा उनले अरु केहि थपथाप गरे । चित्रकारिता र रंग सम्बन्धि उनले कृति नै लेखेका छन् । गोएथे र उनका समकालीन साहित्यकारहरुका झन्डै चालिस हजार पाण्डुलिपिहरुको संग्रह छ । उनको भान्सा घर, स्नान गृह, सयन कक्ष आदि अवलोकन गर्दा उनि यतै कतै छन् कि भन्ने महशुस हुन्छ । त्यतिबेला कसरि घर तातो पारिन्थ्यो भन्ने कुरा थाहा पाउन सकिन्छ ।

संग्रहालयमा दुइ घरहरु जोडिएका छन्- एक गोएथे हाउस र अर्को गोएथे म्युजियम । दोश्रो बिश्वयुद्द कालमा संयुक्त सेनाको गोलाबारीबाट फ्रयांकफर्ट शहर ध्वस्त भएको थियो । त्यतिबेला यो घर पनि अछुत रहने कुरा भएन । युद्दकालमा यहाँ रहेका सबै सामग्रीहरु स्थानान्तरण गरेर सुरक्षापुर्वक राखिएको रहेछ । युद्धपछी तुरुन्तै यो घरलाई पुरानो गौरव कायम रहने गरि पुनर्निर्माण गरिएको थियो । विश्वयुद्ध जस्तो त्रासद अवस्थामा आफ्नो ज्यान जत्तिकै प्यारो गरेर गोएथेका सामग्रीहरुको संरक्षण गरेबाट पनि जर्मनहरुको नजरमा उनको इज्जत आँकलन गर्न सकिन्छ । उनको सम्मान कति छ भने उनको नाममा बिश्वबिद्यालय, सडक, अस्पताल, आदिको नामकरण गरिएको छ ।

पश्चिमी मुलुकमा लेखक–सर्जकहरुलाई सम्मान गर्नु धेरै पुरानो संस्कार हो । रुसमा लिओ टोल्स्तोय, अलेक्जेंदर पुश्किन, फ्योदर दोस्तोएभ्स्कि, बेलायतमा विलियम शेक्सपियर सम्मानित सर्जकका केही नाम हुन् । यस्ता अनेक सर्जक मात्र होइन, कतिपय पुस्तकका पात्रहरुलाई समेत सम्मान गर्ने परम्परा पश्चिममा छ । उनीहरु बसेको घरलाई राष्ट्रिय संग्रालय बनाइएको छ र उनीहरुलाई राष्ट्रिय बिभुति । कतिपय देशहरुले त यस्ता ठाउँहरुलाई घुम्नकालागि प्रमुख पर्यटकीय गन्तब्यमा पनि राखेको देखियो । शेक्सपियर र टोल्स्तोयको जन्म घरलाई त्यसै श्रेणीमा राखिएको मैले अनुभव गरें । त्यस्ता ठाउँहरु पुग्दा म आफैं पनि साहित्यको तिर्थस्थल पुगेको अनुभव गर्छु । बिद्यालयले साना नानीबाबुहरुलाई त्यस्ता ठाउँहरु घुमाएर उनीहरुको जीवनगाथा सुनाउने गर्छन् र उनीहरुको जीवनबाट केहि सिक्न र प्रेरणा लिन अभिप्रेरित गर्छन् । तर विकासोन्मुख मुलुकहरुमा भने त्यस्तो प्रचलन कम भएको अनुभव हुन्छ ।

भारतमा रबिन्द्रनाथ टैगोर अपवाद हुन्, जसले उच्चस्तरको सम्मान पाएका छन् । उनी जन्मिएका र उनले जीवन बिताएका महत्वपूर्ण स्थानलाई सङ्ग्राहलय बनाइएको छ । भारत अधिनस्त अंग्रेजहरुको राजधानी कलकत्ता हुनु र रबिन्द्रथान जस्ता नोबेल पुरस्कार विजेता कलकत्ताबासि हुनुले पनि यो प्रभाव परेको हुनुपर्छ ।

जर्मनी आउनु हुने पाहुनाहरुलाई मैले घुमाउन लैजाने एउटा महत्वपूर्ण ठाउँ फ्रयांकफर्टको केन्द्रमा रहेको गोएथेको त्यही बिशाल शालिक हो । यो सालिक र गोएथे बसेको घर घुम्दैगर्दा हामीले डिल्लीबजार–मैतिदेवी बीचको महाकवि देवकोटाको घरलाई सम्झने गर्छौं । देवकोटाको घरलाई संग्रहालय बनाउने नेपाल सरकारको निर्णयले दुई वर्ष यता धेरैलाई खुसी दिएको हुनुपर्छ । देवकोटा र देवकोटाजस्ता नेपाली भाषा र साहित्यको जग दरिलो बनाउने स्रस्टाहरुलाई यस्तै सम्मान दिन पहल सुरु गर्न ढिला भैसकेको छ ।